Szata roślinna Wielkopolskiego Parku Narodowego
Na obszarze Wielkopolskiego Parku Narodowego dominują ekosystemy leśne, wyróżniające się ponadprzeciętną bioróżnorodnością. Lasy reprezentowane są przede wszystkim przez siedliska grądowe i zespół roślinny grądu środkowoeuropejskiego, który obejmuje wielogatunkowe lasy liściaste z udziałem grabu pospolitego, rodzimych klonów, lipy drobnolistnej, dębu szypułkowego oraz leszczyny pospolitej. Do elementów runa grądów można zaliczyć takie gatunki jak np.: przytulia leśna, wiechlina gajowa, przylaszczka pospolita czy też zawilec gajowy. Do gatunków rzadko spotykanych i atrakcyjnych ze względu na okazałe kwiaty należy tutaj lilia złotogłów, która w Polsce objęta jest ochroną ścisłą. W grądzie można także zaobserwować rzadki gatunek chroniony – jarzęba brekinię. Drzewo to stanowi cenną domieszkę lasów liściastych, ale niestety w Polsce rośnie na izolowanych stanowiskach, Z tego powodu w ostatnich latach podjęto zintensyfikowane działania związane z przywróceniem tego gatunku do naszych lasów. Na mniej żyznych glebach rozwinął się w Parku zespół środkowoeuropejskiej kwaśnej dąbrowy trzcinnikowej, która zgodnie z nazwą obejmuje lasy liściaste z przewagą dębów. Najbardziej ubogie i suche siedliska zdominowane są przez sosnę pospolitą, stanowiącą podstawowy element suboceanicznego boru świeżego oraz kontynentalnego boru mieszanego (gdzie rośnie wraz z dębem). Z kolei najbardziej wilgotne obszary Parku to potencjalne siedliska dla takich gatunków drzew jak np. olsza czarna, jesion wyniosły i wiązy, oraz takich zbiorowisk jak: łęg jesionowo-wiązowy, łęg jesionowo-olszowy, łęg wierzbowy, łęg topolowy, ols porzeczkowy oraz ols torfowcowy.
Spośród ekosystemów nieleśnych na uwagę zasługują m.in. łąki trzęślicowe, czyli bogate florystycznie, kwietne, zmiennowilgotne łąki, z udziałem trzęślicy modrej – trawy od której powstała nazwa siedliska. Łąki te przyciągają uwagę kwitnącymi w różnych barwach roślinami, stanowiąc prawdziwą ucztę dla zmysłów. Rosną tam takie gatunki jak: mieczyk dachówkowaty, kosaciec syberyjski czy też starodub łąkowy. W celu zachowania wyżej wymienionych gatunków podejmowane są specjalne działania w zakresie ochrony in situ (w otoczeniu stanowisk roślin) oraz ex situ (poza miejscem występowania, np. rozmnażanie z nasion w warunkach kontrolowanych). Starodub łąkowy to reprezentant roślin zagrożonych w skali Unii Europejskiej, który chroniony jest dyrektywą siedliskową w ramach równolegle funkcjonującego obszaru Natura 2000 o nazwie „Ostoja Wielkopolska”. W Polsce bylina ta objęta jest ścisłą ochroną gatunkową i wymaga ochrony czynnej.
W eutroficznych jeziorach Parku często obserwowany jest zespół zanurzonego w wodzie rogatka sztywnego oraz zbiorowiska z dominacją grążela żółtego, żabiścieku pływającego lub grzybieni białych, stanowiących z kolei przykład roślin o liściach pływających. W takich jeziorach, a szczególnie w zbiornikach zarastających, można spotkać także osokę aloesowatą. Ta interesująca roślina ma białe kwiaty i wykształca rozetę grubych, przypominających aloes liści, które są zanurzone lub pływające na powierzchni wody.
Jako ciekawostkę można uznać występowanie na terenie Parku roślin mięsożernych.
W ekosystemach wodnych i torfowiskowych są to m.in. rosiczka okrągłolistna, pływacz zwyczajny, pływacz drobny oraz pływacz pośredni. Rosiczki unieruchamiają swoje ofiary wykorzystując lepką substancję na liściach, z kolei pływacze wyposażone są w specjalne pęcherzyki, dzięki którym zasysają drobne zwierzęta wraz z wodą.
We florze Parku obecne są także rośliny pasożytnicze, takie jak np. łuskiewnik różowy pasożytujący na korzeniach drzew i krzewów. Przykładem roślin półpasożytniczych jest jemioła pospolita, która za pomocą ssawek czerpie z drzew wodę wraz z solami mineralnymi.
Grupa sukulentów, czyli roślin przystosowanych do gromadzenia w tkankach wody „na zapas”, reprezentowane są m.in przez dość często spotykanego tutaj rozchodnika wielkiego. Bylina ta związana jest z suchymi glebami o znacznej przepuszczalności wody.
Niestety w Parku rosną także niechciani przybysze z innych kontynentów – obce gatunki roślin. Niektóre z nich to gatunki inwazyjne, które stanowią zagrożenie dla rodzimej przyrody i są trudne do wyeliminowania. Często nasiona tych gatunków są przenoszone przez zwierzęta np. z ogrodów. W rozsiewaniu biorą udział m.in. ptaki, które poszukują pożywienia w postaci owoców, a zjadając przy okazji nasiona, przyczyniają się do rozprzestrzeniania obcych roślin w Parku. Do ekspansywnych lub nawet inwazyjnych gatunków obcych spotykanych w Parku zaliczane są przede wszystkim gatunki pochodzące z Ameryki Północnej, takie jak: klon jesionolistny, świdośliwa kłosowa, czeremcha późna, nawłoć późna i kanadyjska czy też uczep amerykański. Z kolei z Azji przybyły rdestowce, niecierpek drobnokwiatowy i gruczołowaty oraz irga błyszcząca.
Świat zwierząt
Rozwój świata zwierzęcego zamieszkującego Wielkopolski Park Narodowy następował równocześnie z kształtowaniem się szaty roślinnej i podlegał podobnym zmianom. Na obraz współczesnej fauny składają się gatunki przybyłe do Parku w różnych okresach, począwszy od ostatniego zlodowacenia.
Najbogatszy jest oczywiście świat bezkręgowców. Stwierdzono tu dotąd występowanie ok. 4000 gatunków tych zwierząt, choć nie jest to z całą pewnością liczba ostateczna. Wśród mięczaków (ponad 100 gatunków) bardzo cenne, choć niewielkie (kilka mm) są ślimaki lądowe z rodziny poczwarówkowatych (Vertiginidae) – poczwarówka jajowata i zwężona. Są niezwykle wrażliwe na niekorzystne zmiany zachodzące w środowisku pod wpływem działalności człowieka, takie jak zanieczyszczenia, osuszanie terenów podmokłych, wykaszanie czy wypasanie zwierząt.
Licznie reprezentowanymi bezkręgowcami w faunie WPN są pajęczaki. Na brzegach zbiorników wodnych żyje jeden z największych pająków w Polsce – bagnik nadwodny (samica może osiągać 2,5 cm długości ciała, nie licząc odnóży). Zjadają głównie wodne bezkręgowce, np. larwy ważek i chrząszczy, ale potrafią również zapolować nawet na narybek czy kijanki. Nie buduje sieci łownych, ale rzuca się na ofiarę z ukrycia. Bliskim kuzynem bagnika jest darownik przedziwny. Nazwę zawdzięcza zachowaniu godowemu samca, który obdarowuje wybrankę owadem „zapakowanym” w pajęczynę. Ciekawie zachowuje się też samica, która po złożeniu jaj nosi je w kokonie trzymając w szczękoczułkach. Następnie buduje specjalną dzwonowatą sieć, w której z jaj wylęgają się młode osobniki. Samica siedzi na sieci pilnując młodych dopóki nie podrosną na tyle, aby rozprzestrzenić się na łąki, brzegi lasów, czy ogrody. Kolejnym, interesującym pająkiem jest kwietnik z wyglądu przypominający nieco kraba. Gatunek ten ma zdolność zmiany ubarwienia swojego ciała z białego na żółty lub odwrotnie, zależnie od koloru kwiatów, na których zwykle czatuje na swoje ofiary. Pozwala mu to stać się niewidocznym dla owadów.
Owady są na świecie najliczniej reprezentowane przez chrząszcze. „Klejnotem w koronie” Wielkopolskiego Parku Narodowego jest kwietnica okazała, wynika to zarówno z jej imponującej wielkości (ok. 20-30 mm) jak i pięknego, trawiastozielono, metalicznego ubarwienia. Larwy rozwijają się w martwym drewnie drzew liściastych, przeważnie dębów. Bardzo efektowne są „rogate” chrząszcze. Dość często spotkać tu można ciołka matowego, należącego do rodziny jelonkowatych (Lucanidae). Ostre żuwaczki, są większe u samca i stanowią jego oręż w walkach godowych. Jest to gatunek, którego liczebność znacznie spada, ponieważ larwy żerują w spróchniałym drewnie, głównie starych drzew liściastych, którego na szczęście nie brakuje w Parku. Kolejnym „rogaczem” jest bycznik, zwany też tyfeuszem. W tym wypadku „rogami” nie są żuwaczki, a trzy wyrostki (środkowy krótszy) na przedpleczu samca. Zarówno larwy, jak i postacie dorosłe żerują na odchodach roślinożerców, należą więc do tzw. koprofagów.
Motyle to rząd owadów, który budzi w ludziach dość skrajne emocje, od uwielbienia dla kolorowych motyli dziennych po obrzydzenie dla motyli nocnych, natomiast wstręt do gąsienic, czyli formy larwalnej motyli, jest w zasadzie jednaki dla wszystkich gatunków. Różnorodność siedlisk WPN, od antropogenicznych pól czy ogrodów po naturalne łąki i lasy, sprzyja dużej różnorodności motyli. Wśród największych i najpiękniejszych motyli występujących w Parku są: paź królowej, którego gąsienice żerują głównie na roślinach baldaszkowatych; spędzający większość czasu w koronach drzew mieniak tęczowiec; bardzo wielu przedstawicieli rodziny rusałkowatych, jak rusałka żałobnik czy dostojka malinowiec. Wśród mniejszych, choć równie pięknych motyli, możemy obserwować modraszki i czerwończyki. Bardzo kontrastowo ubarwione są kraśnikowate, to ostrzeżenie o silnej truciźnie zawartej w ich ciele (cyjanowodór). Ciekawą rodziną motyli są zawisakowate. Większość z nich aktywna jest o zmierzchu i nocą. Nazwa wiąże się z niezwykłą umiejętnością lotu, która pozwala na zbieranie nektaru z kwiatów o długich i wąskich kielichach. Zawisając w powietrzu do złudzenia przypominają kolibry, są też jednymi z najszybciej latających owadów. Licznych przedstawicieli mają też niedźwiedziówkowate, wśród których można spotkać pięknie ubarwione gatunki, jak np. niedźwiedziówka kaja, jedna z najbardziej kolorowych polskich ciem.
Ważki są jednymi z najlepszych lotników wśród owadów. W trakcie polowania, czy patrolowania rewiru potrafią zawisać w powietrzu i latać we wszystkich kierunkach z prędkością przekraczającą 10m/s. Drapieżne larwy ważek żyją w wodzie. Jednym z pospolitych gatunków, który każdy będzie mógł obserwować podczas wizyty w Parku nad różnymi typami wód, jest ważka płaskobrzucha. Łatwo też możemy odróżnić samicę od samca tego gatunku. Samica posiada ubarwienie w kolorach brązu i odcieni żółtego, u samca natomiast odwłok jest błękitny z żółtymi plamkami po bokach. Nad silnie porośniętymi zbiornikami można obserwować oczobarwnicę większą, której samce mają duże, czerwone oczy. Błękitno-zielony husarz władca, to jedna z największych ważek europejskich. Jako doskonały lotnik potrafi oddalać się nawet na znaczne odległości od zbiorników wodnych. Mniejsze zbiorniki śródleśne, torfowiska i zarastające jeziora są miejscem zasiedlanym przez zalotkę większą, gatunek podlegający ścisłej ochronie.
Na obszarze Parku stwierdzono występowanie ponad 300 gatunków kręgowców. Ryby reprezentowane są przez 34 gatunki, do szczególnie interesujących należą różanki, piskorze, kozy i ślizy – objęte ochroną gatunkową. Różanki mają niezwykle interesujące zachowania rozrodcze. U samicy wykształca się pokładełko, za pomocą którego składa ikrę do jamy skrzelowej małża (skójki lub szczeżui). W ten sposób jaja zostają zamknięte w bezpiecznej „szkatułce”, a po wylęgu larwy jeszcze przez ok 2 tygodnie pozostają we wnętrzu małża. Piskorz, dzięki możliwości oddychania jelitowego, może występować w wodach z małą zawartością tlenu, a przy małej ilości wody potrafi zagrzebać się w mule i oddychać tlenem atmosferycznym. Nazwa ryby pochodzi od charakterystycznego pisku, który wydaje po wyciągnięciu z wody. Jest to odgłos powietrza wypuszczanego z jelita, poprzez otwór odbytowy. Inną interesującą umiejętnością piskorza jest zdolność przewidywania pogody, co objawia zmianami zachowania. Fakt ten znajduje odzwierciedlenie w angielskiej nazwie – „weatherfish” (ryba pogodowa). Koza, która zasiedla najchętniej płytkie, piaszczyste stanowiska rzek i jezior, swoją nazwę zawdzięcza niewielkim wyrostkom – „różkom” u nasady oczu. Śliz, to ryba typowa dla niewielkich cieków, o silnym nurcie i kamienistym dnie (w WPN notowany w Wirynce), gdzie dzięki specjalnie uformowanym płetwom piersiowym, przyczepia się do dna. Ułatwia jej to również podłużny kształt i gruba i śliska od śluzu skóra. Wymienione ryby należą do najmniejszych w naszej ichtiofaunie. W wodach WPN występuje licznie również największa nasza ryba rodzima – sum, osiągająca nawet do 100 kg! Ryba ta buduje gniazda tarłowe i opiekuje się złożoną ikrą. Ma również szczególną zdolność słyszenia dźwięków, dzięki tzw. Aparatowi Webera (kostnego połączenia ucha środkowego z pęcherzem pławnym). Specjaliści od połowu suma wykorzystują tę zdolność do nęcenia tych ryb za pomocą specjalnych wabików dźwiękowych. Jedną z najbardziej tajemniczych ryb jest węgorz, który na tarło wędruje aż do odległego Morza Sargassowego. Tajemnica jego rozrodu nie została jeszcze do końca wyjaśniona i do dziś nikomu się nie udało go skutecznie rozmnożyć w warunkach sztucznych. Uważa się również, że węgorz dysponuje najbardziej wyczulonym zmysłem węchu spośród wszystkich zwierząt!
Płazy występujące na terenie Parku to gatunki typowe dla terenów nizinnych. Najrzadsze i dość dawne obserwacje dotyczą ropuchy paskówki i rzekotki drzewnej, w ostatnim czasie nie udało się potwierdzić ich obecności. Jednymi z najcenniejszych gatunków płazów żyjących w WPN są kumak nizinny i traszka grzebieniasta. Oba objęte są ochroną ścisłą, oba znalazły się na w załącznikach do Dyrektywy Siedliskowej wśród gatunków mających znaczenie dla Unii Europejskiej, oba wreszcie wymienia również Konwencja Berneńska. Długotrwałe susze i postępujące opadanie poziomu wód, prowadzą do zanikania zwłaszcza niewielkich zbiorników stanowiących niezwykle cenne siedliska nie tylko dla płazów, dlatego Park stara się podejmować działania zmierzające do ich przywracania.
Wśród gadów możemy obserwować przede wszystkim jaszczurki. Najbardziej rzuca się w oczy ciepłolubna zwinka, szczególnie wiosną, kiedy samce wybarwiają się na piękny trawiasto-zielony kolor. Szczęśliwcy mogą spotkać piękną, rudą odmianę barwną. Mniejszym gatunkiem, preferującym bardziej zarośnięte, a przez to trudniejszą do zaobserwowania, jest jaszczurka żyworodna. Padalce, jedyne jaszczurki beznogie jakie występują w Polsce, to wciąż jeszcze słabo poznane zwierzęta. Wiele z tych kompletnie niegroźnych gadów ginie pod kołami rowerów, bądź jest celowo jest rozdeptywanych, jako „niebezpieczny wąż”. W pobliżu wody możemy napotkać zaskrońce, które wspaniale pływają i równie dobrze udają martwe w wypadku zagrożenia. Przed laty w Parku obserwowano również gniewosze, niestety od dłuższego już czasu brak jest na ich temat wiarygodnych doniesień.
W WPN stwierdzono występowanie ponad 220 gatunków ptaków, z których około 150 wyprowadza tutaj lęgi. Symbolem Parku jest puszczyk. To absolutnie dominujący gatunek sowy w Parku, inwentaryzacje wykazują, że jest tu ok. 50 par lęgowych. Dzięki zainstalowaniu sztucznej, monitorowanej przez kamery dziupli, możemy podglądać składanie jaj, klucie piskląt, a następnie ich dorastanie aż do opuszczenia schronienia. Co roku pojawiają się w Parku wielotysięczne stada gęsi, które przeczekują tu całą zimę, bądź zatrzymują się na jakiś czas podczas wielkich migracji. Spotkamy tu przede wszystkim gęgawy (zakładające też w Parku gniazda), gęsi białoczelne i tundrowe. Na podstawie odczytów obroży stwierdzamy u nas gości między innymi z Finlandii, Niemiec, Czech, Węgier. Pojawiają się też rzadsze gatunki gęsi: krótkodziobe oraz małe, a także bernikle białolice, obrożne i rdzawoszyje. WPN jest też istotnym w skali regionalnej miejscem dla żurawi. Populacja lęgowa oceniana jest na ok. 20 par, a Trzcielińskie Bagno, będące jednym z najciekawszych ptasich obszarów, jest dla nich niezwykle istotne dla tego gatunku jako pierzowisko czyli miejsce, w którym dokonują wymiany zużytych piór lotnych na nowe , noclegowisko i schronienie dla tych, które nie odlatują. Dzięki obrączkowaniu żurawi na terenie Parku udało nam się dowiedzieć, że niektóre z tutejszych ptaków lecą na zimę aż do Hiszpanii, podczas gdy inne spędzają zimę w okolicy miejsca wyklucia. Największym ptakiem szponiastym występującym w Parku jest bielik. Znajduje tu miejsce zarówno do gniazdowania, jak i polowania na licznych jeziorach. Wiele jest w Parku dzięciołów, które znajdują tu świetne warunki do życia. Szczególnie interesujący jest dzięcioł średni, który ma się w Parku dobrze, a jest gatunkiem charakterystycznym dla lasów liściastych, jak grądy i łęgi. O jego zasiedleniu decyduje przede wszystkim występowanie starych dębów i martwego drewna, którego w Parku stale przybywa. Najliczniejszą grupą są ptaki wróblowe, reprezentowane przez blisko 100 gatunków. Wśród nich warto wspomnieć chociażby muchołówkę małą – gatunek wymieniany w Dyrektywie Ptasiej, związany ze starymi buczynami i grądami.
Najmniejszym ssakiem występującym w WPN, a zarazem w Polsce, jest ryjówka malutka. Mierzy ona 7-10 cm wraz z ogonkiem, a waży zaledwie 3-7 g. Ten niewielki owadożerca ma niezwykle intensywną przemianę materii i musi dziennie zjeść więcej niż sama waży. Mozaika siedliskowa sprzyja występowaniu różnych gatunków nietoperzy. Nad wodami, gdzie unoszą się roje owadów, szczególnie lubi polować borowiec wielki. Największy krajowy nietoperz – nocek duży, poluje najczęściej w lasach, zaś kryjówek szuka głównie w różnego rodzaju budynkach. Gacek brunatny, nie bez przyczyny zwany wielkouchym, poluje wśród koron drzew ale i przy budynkach, poszukując głównie ciem. Wysyłane przez niego sygnały echolokacyjne nie są zbyt silne, służą głównie do orientacji w terenie, natomiast podczas polowania kieruje się słuchem, w czym oczywiście pomaga bardzo duża małżowina uszna. W ten sposób potrafi schwytać trzepoczącą skrzydłami ćmę, która jest zdolna usłyszeć ultradźwięki. Największym parkowym gryzoniem jest bóbr, którego ślady działalności możemy znaleźć w pobliżu wód. Ten nie zawsze doceniany inżynier środowiska, przyczynia się do utrzymywania wielu ekosystemów wodnych, tworząc jednocześnie warunki bytowania dla wielu różnych gatunków roślin i zwierząt. Wśród ssaków kopytnych żyją w Parku dziki, sarny i jelenie szlachetne. Jednym z największych i najgłośniejszych przyrodniczych spektakli w Parku są rykowiska. Wśród ssaków drapieżnych spotykamy kuny leśne i domowe, łasice, borsuki, lisy, wydry ale również gatunki obce wizona amerykańskiego (norkę amerykańską), jenota i szopa pracza. Na szczycie łańcucha pokarmowego stoi wilk, duży, terytorialny i rodzinny drapieżca, odgrywający niezwykle istotną rolę w regulacji liczebności dużych ssaków roślinożernych, choć nie gardzi też mniejszymi ofiarami, a w ostatnim czasie wyspecjalizował się również w polowaniu na bobry.
